Inspire

Koncepcja living booków zrodziła się z niezadowolenia z ograniczeń tradycyjnej komunikacji drukowanej. Książka drukowana (lub jej cyfrowy odpowiednik w postaci e-booka w formacie pdf lub epub) jest skończoną, rzadko aktualizowaną publikacją. Przez wieki pisania i czytania książki były określane jako produkty procesów redakcyjnych i określonej dystrybucji: czytelnicy otrzymują dzieło i mogą reagować poprzez ustalone kanały, takie jak recenzje, przypisy w innych artykułach i książkach. Jednak, jak zauważają autorzy raportów powstałych w ramach projektu Academic Book of the Future, obecny postęp technologiczny pozwala na oderwanie myśli od formy, w której jest ona rozpowszechniana, skłaniając nas do rozważenia innych, być może bardziej odpowiednich nośników. Potrafimy tworzyć “nowe rodzaje książek, z rozszerzonymi tekstami, narracjami, ideami i argumentami produkowanymi na nowe sposoby, z dynamicznymi i interaktywnymi obrazami, grafikami i dźwiękami; linkami w obrębie tekstu i do zewnętrznych źródeł; oraz możliwością aktualizacji i adnotacji”. Oznacza to zwiększoną elastyczność na wielu poziomach, ponieważ "pisanie może stać się bardziej zespołowe i w znacznie większym stopniu może na nie wpływać osadzanie lub łączenie się z szeroką gamą multimediów i innych treści, a także wykorzystywanie interaktywnych funkcji w prezentacji książki". Ta otwartość pociąga za sobą również łączenie tekstu z zewnętrznymi zasobami i danymi poprzez hiperłącza i odniesienia. Same teksty stają się tylko jednym z udostępnianych elementów treści, gdzie "społeczne zarządzanie odnośnikami pozwala poszczególnym użytkownikom na dzielenie się osobistymi bibliotekami i wymianę recenzji, uwag i rekomendacji w celu znalezienia najbardziej wartościowych referencji dzięki zbiorowym wyborom ich rówieśników". W ten sposób nowe technologie pozwalają nam na ponowne rozważenie typów argumentacji i środków ich przekazywania.

Jak zauważył Xiang Ren, "rosnąca liczba publikacji cyfrowych podchodzi do komunikacji naukowej w nowy sposób i włącza otwartość, sieciowość i współpracę do swoich najbardziej podstawowych założeń". Jednak tym, co wydaje się stanowić o living booku, jest jego tymczasowość, czyli płynność treści, niemożliwa do osiągnięcia w formach drukowanych. Pozwala ona na wprowadzanie po drodze zmian, uzupełnień i komentarzy. Dlatego trudno wyznaczyć wyraźną granicę między living bookiem a takimi gatunkami jak open science notebook (otwarty zeszyt naukowy) czy wiki. Wydaje się, że bycie "żywym" dokumentem jest po prostu jedną z cech wspólnych dla wszystkich tych formatów. Aby poszerzyć nasze rozumienie tego gatunku przeprowadziliśmy kilka studiów przypadków, przyglądając się dostępnym narzędziom do tworzenia i prezentowania publikacji cyfrowych. Poniżej omawiamy najbardziej istotne przykłady, które pozwolą nam wyabstrahować kluczowe cechy “żywej książki”.

Przykłady living booków

Ciekawym przypadkiem, od którego warto zacząć, jest Living Books About Life, wydawany przez Open Humanities Press (OHP) we współpracy z Joint Information Systems Committee (JISC).

Jest to seria wydawnicza opublikowana w otwartym dostępie, na którą składają się wybrane teksty o życiu - zarówno z nauk ścisłych, jak i humanistycznych. Każda książka w serii została opracowana i skompilowana z już istniejących publikacji w otwartym dostępie, bardzo często linkując do zewnętrznych repozytoriów. Choć w założeniu projekt miał być "żywą" serią, jego innowacyjny potencjał ogranicza się do pozostawania dostępnym dla użytkowników, którzy chcą edytować, aktualizować, modyfikować i dodawać komentarze do danego zestawu tekstów, sugerując włączenie innych publikacji, dołączając hiperłącza itp. Sama forma książki pozostała jednak klasyczna, a poszczególne publikacje wchodzące w jej skład nie posiadają żadnych nietypowych funkcjonalności. W konsekwencji trudno mówić w tym przypadku o publikacji jako “żywej”.

Innym przykładem jest Culture Machine Liquid Books, seria eksperymentalnych publikacji cyfrowych, która umożliwia otwartą edycję i dodawanie treści.

Użytkownicy mogą przepisywać, tagować, remiksować i ponownie wykorzystywać wszystkie książki z serii. Technologicznie Culture Machine Liquid Books wykorzystują silnik wiki, który umożliwia zalogowanym użytkownikom tworzenie własnych wersji artykułów, w sposób podobny do Wikipedii. Mimo zastosowania różnych otwartych rozwiązań, większość publikacji wchodzących w skład tej kolekcji to strony internetowe z zestawami linków do zewnętrznych dokumentów. Poszczególne strony, dostępne do komentowania, mają wygląd wpisów blogowych. Choć najnowsze komentarze użytkowników pochodzą z 2017 roku, Liquid Books nadal istnieje i planowane są kolejne publikacje. Redaktorzy poszczególnych dzieł wraz z Open Humanities Press stwierdzają jednak, że wybrane publikacje zostaną zamrożone i wydane jako gotowe teksty (przy utrzymaniu otwartego dostępu).

Oprócz regularnych inicjatyw wydawniczych istnieją narzędzia i wtyczki dostarczające "żywych" rozwiązań dla publikacji hostowanych na stronach prywatnych i instytucjonalnych. Jedną z takich wtyczek jest CommentPress, którego wersja open source została wydana w 2007 roku. Jest to wtyczka do WordPressa stworzona przez Institute for the Future of the Book, której celem było zastosowanie nowoczesnych rozwiązań technologicznych używanych w blogach do bardziej złożonych, wolno rozwijających się dzieł, wymagających zaawansowanej organizacji tekstu. Jedną z ważnych innowacji, jakie narzędzie to wnosi do living booków, jest pozycjonowanie komentarzy obok tekstu, a nie pod nim, co pozwoliło uzyskać wizualną reprezentację dyskusji i pokazać książkę jako dzieło w toku, rozwijane dzięki rozmowie osób komentujących.

Dodatkową innowacją jest możliwość komentowania wybranych fragmentów tekstu (akapitów, zdań, słów), co nie było możliwe we wcześniejszych, typowo blogowych rozwiązaniach. Do ograniczeń tego narzędzia należy zaliczyć sztywną strukturę szablonu, która uniemożliwia swobodne i otwarte dodawanie materiałów multimedialnych. CommentPress to narzędzie, które daje prymat tekstowi, więc mimo innowacyjnych rozwiązań technologicznych traktuje książkę w sposób tradycyjny.

Niektóre dostosowane platformy oferują więcej usług wspierających i ułatwiających publikację cyfrową. Scalar jest darmową platformą open source zaprojektowaną tak, aby ułatwić autorom pisanie długoformatowych, born-digital tekstów naukowych online. Scalar umożliwia użytkownikom dołączanie różnego rodzaju mediów i zestawianie ich z tekstem bez konieczności posiadania zaawansowanej wiedzy technicznej. Dostosowanie platformy do bardziej zaawansowanych potrzeb wymaga jednak współpracy z deweloperem.

Dynamika zmienności

Ogólne pojęcie tekstu płynnego czy niestabilnego poprzedza elektroniczne formy komunikacji i jest dobrze ugruntowane w literaturoznawstwie, gdyż oznacza modyfikacje, jakim tekst ulega w trakcie funkcjonowania w kulturze, czy to w wyniku redakcji, kopiowania, reedycji itp. Tę cechę tekstów dostrzegają twórcy edycji naukowych, którzy muszą radzić sobie z wieloma źródłami, rekonstruując krytyczną wersję danego dzieła. Środowisko cyfrowe otwiera nowe możliwości przed edycjami naukowymi - takie jak dynamiczne zestawianie, analiza wariantowa - ale pozwala też na płynność innych tekstów, w tym prac naukowych.

Dane dzieło nie musi być "zamrożone" w konkretnym momencie, ponieważ sieć umożliwia "zatarcie sztucznego rozróżnienia między procesem a produktem" . Z jednej strony sieć pozwala na wersjonowanie i aktualizowanie finalnego produktu. Jest to zjawisko, które Juhás et al. nazwali paradygmatem "ciągłego doskonalenia w publikacjach naukowych", metaforą zaczerpniętą z rozwoju oprogramowania, traktując opublikowaną wersję jako migawkę z trwającego procesu tworzenia, podlegającego komentarzom i informacjom zwrotnym. Praca naukowa, jak piszą, rozumiana jest jako "dynamiczny, ewoluujący w czasie dokument, który może mieć różne wersje i wydania, publikowany online, umożliwiający przyrostowe i ciągłe doskonalenie w analogii do oprogramowania jako usługi, z wydaniami nowych wersji oprogramowania i wsparciem oprogramowania umożliwiającym ciągłe doskonalenie oprogramowania" (ibid.) Nowe wersje tekstu mogą być dostarczane (jak w wielu repozytoriach, takich jak Zenodo czy publikacje oparte na wiki) i są otwarte na opinie i komentarze (jak w przypadku np. procesu recenzowania w F1000Research). Z drugiej strony, płynność tekstualności sieci umożliwia tworzenie gatunków i formatów, które nie muszą być finalnymi produktami danego badania, a mogą być publikowane i stale aktualizowane na różnych etapach projektu badawczego, jak np. blogi naukowe czy otwarte zeszyty naukowe.

Nastawienie na współpracę

Otwarcie tekstu dla innych autorów i współpracowników, którzy mogą dzielić się wczesnymi ustaleniami i otrzymywać szybkie informacje zwrotne od zainteresowanych społeczności jest kluczową cechą blogów naukowych, nazywanych "twórczymi katalizatorami", ponieważ służą jako platforma, na której z takiej komunikacji wyłaniają się nowe pomysły. Podobnie inicjatywy open publishing, pozwalające społeczności na prowadzenie otwartych dyskusji na temat publikowanych prac, są uważane za bardziej przejrzyste i demokratyczne niż tradycyjne, zamknięte procesy recenzyjne. Ta szybka informacja zwrotna jest również istotnym elementem wspomnianego wcześniej paradygmatu ciągłego doskonalenia, zgodnie z którym recenzje szkicują zalecenia dotyczące dalszego poprawiania pracy.

Na koniec prezentujemy kilka naszych ulubionych living booków:

“Enchanting the Desert”: http://enchantingthedesert.com/console/